Po co Bułgarii euro?

Z największym prawdopodobieństwem z kurortami nad Morzem Czarnym takimi jak Słoneczny Brzeg i Złote Piaski (choć zdania w kwestii ich jakości są mocno podzielone). Ogólnie jednak to zróżnicowany geograficznie kraj z największym szczytem Bałkanów (Musała 2925m), bogatą historią i licznymi ruinami będącymi spuścizną dziedzictwa rzymskiego i bizantyjskiego, w tym w szczególności amfiteatrem w Płowdiwie*. Z bardziej przyziemnych przyjemności, Bułgaria słynie z róż, a w szczególności z produkcji olejku różanego, którego jest największym producentem na świecie. Co ciekawe, choć to Chorwacja znana jest w Polsce jako "kraina lawendy" (w szczególności wyspa Hvar), to pierwszym na świecie producentem olejku lawendowego jest właśnie Bułgaria, która wyprzedziła Francję dzięki lepszym warunkom klimatycznym i niższym kosztom pracy (trzecie miejsce w tym rankingu zajmuje taki kolos jak Chiny). Wreszcie, tu kolejna niespodzianka, choć to Węgry kojarzą się z basenami i łaźniami, to Bułgaria jest drugim na świecie (po Islandii) krajem pod względem liczby źródeł mineralnych. Dlatego też stanowi nie tylko popularny kierunek turystyki kurortowej, ale też uzdrowiskowej i balneologicznej.   

Gdy spojrzymy na Bułgarię z perspektywy strefy euro, dostrzeżemy kraj o niewielkiej skali i dość skoncentrowanej strukturze. Z populacją około 6,4 miliona osób, Bułgaria należy do mniejszych państw członkowskich UE. Jej gospodarka, z nominalnym PKB w okolicach 102-112 miliardów dolarów, będzie jedną z najmniejszych w unii walutowej. Co istotniejsze, PKB per capita Bułgarii, wynoszący około 17000 dolarów, jest znacząco niższy od średniej strefy euro, która oscyluje wokół 46000 dolarów. Nawet uwzględniając parytet siły nabywczej (PPP), który lepiej odzwierciedla realną siłę nabywczą w kraju, Bułgaria ze swoimi 41 900 dolarami PPP wciąż wyraźnie odstaje od średniej strefy euro, wynoszącej około 64 tys. dolarów. 

Struktura gospodarki Bułgarii, choć ewoluuje, wciąż znacząco różni się od bardziej rozwiniętych państw strefy euro. Podobnie jak w wielu nowoczesnych gospodarkach, sektor usług dominuje, odpowiadając za około 60% PKB. Szczególnie dynamiczny jest tu rozwój turystyki, zarówno tej związanej z wybrzeżem Morza Czarnego, jak i turystyki górskiej czy kulturowej. Bułgaria zyskuje również na znaczeniu jako centrum outsourcingu oraz usług IT, oferując konkurencyjne koszty pracy i wykwalifikowanych specjalistów.

Przemysł stanowi około 25% PKB, obejmując takie dziedziny jak energetyka, górnictwo i hutnictwo (gdzie wydobywa się miedź, ołów i cynk), a także rosnący przemysł maszynowy i motoryzacyjny, będący ważnym dostawcą komponentów dla europejskich producentów samochodów. Istotne są również sektory chemiczny, petrochemiczny, farmaceutyczny oraz spożywczy; ten ostatni odgrywający znaczącą rolę w eksporcie. Choć rolnictwo to zaledwie 4-5% PKB, Bułgaria jest światowym liderem w produkcji olejku różanego (i lawendowego), a także ważnym producentem zbóż i tytoniu. 

Mimo pewnych ewidentnych hitów eksportowych, gospodarka Bułgarii nie charakteryzuje się szeroko zakrojonymi przewagami konkurencyjnymi w eksporcie, technologii czy prowadzonych badaniach. Rankingi "kompleksowości" w tych dziedzinach (trudno to pojęcie przetłumaczyć na Polski, ale jest użyteczne w zakresie ujawniania potencjału wzrostu i konkurencyjności gospodarek - więcej o metodyce tutaj) plasują Bułgarię na następujących pozycjach: handel (38), technologia (44), badania i rozwój (95). Bezpośrednich sąsiadów można obejrzeć na załączonych grafikach.  Jak widać, Bułgaria mocarzem nie jest, co nie tylko odzwierciela potencjał, ale pewnie też elastyczność gospodarki (choćby w reakcji na tzw. szoki asymetryczne, które są największym zagrożeniem dla krajów objętych wspólną walutą).  W przypadku jednak handlu Bułgaria jest "lepsza" niż Portugalia, a w przypadku technologii "podobna" do Słowacji. Może więc aż tak bardzo się nie nienadaje do przyjęcia wspólnej waluty. Proces nadrabiania różnic w poziomie produktywności i życia, czyli konwergencji realnej, jest w toku, a przyjęcie euro ma go przyspieszyć. Zaraz wyjaśnimy dlaczego.

Jednym z najważniejszych argumentów za przyjęciem euro w Bułgarii jest fakt, że kraj ten od 1997 roku działa w reżimie izby walutowej (currency board). To kluczowe, ponieważ sprawia, że wejście do euro jest w dużej mierze formalnym usankcjonowaniem istniejącego już stanu rzeczy.

Czym jest i jak działa currency board? To niezwykle rygorystyczny system stałego kursu walutowego. W przypadku Bułgarii lew bułgarski jest na stałe powiązany z euro w sztywnym, niezmiennym stosunku (1 EUR = 1,95583 BGN). To, co wyróżnia ten rodzaj spięcia kursu walutowego, to wymóg pełnego (lub nawet ponad 100%) pokrycia całej waluty krajowej w obiegu (banknoty, monety i rezerwy banków komercyjnych w banku centralnym) rezerwami waluty kotwiczącej, czyli euro. Bułgarski Bank Narodowy nie może emitować lewów, jeśli nie ma na to pokrycia w euro, co czyni go w zasadzie "automatem do wymiany walut". Ta żelazna zasada jest gwarancją wymienialności i wiarygodności, eliminując spekulacje i ataki walutowe (są one wciąż możliwe, ale mechanizm dostosowujący jest również automatyczny*).

Kluczową konsekwencją tego stanu rzeczy jest brak niezależnej polityki monetarnej. Bank centralny w systemie currency board nie może aktywnie ustalać stóp procentowych ani pełnić funkcji pożyczkodawcy ostatniej instancji dla banków komercyjnych w kryzysie*. Stopy procentowe w Bułgarii de facto podążają za stopami Europejskiego Banku Centralnego (EBC). Jeśli EBC podnosi stopy, kapitał płynie do strefy euro, lewy bułgarskie są wycofywane z obiegu, a stopy w Bułgarii automatycznie rosną. W praktyce, Bułgaria już od lat "importuje" politykę monetarną strefy euro i jednocześnie samoogranicza się biorąc pod uwagę mechanizmy systemowego zarządzania ryzykiem płynności na rynku. 

 Formalne przystąpienie do euro strefy oznacza dla Bułgarii:

Dzięki (albo wręcz pomimo) funkcjonowania w systemie currency board, Bułgaria osiągnęła znaczącą stabilność makroekonomiczną i niezły poziom rozwoju, co jest kluczowe dla spełnienia kryteriów konwergencji wymaganych do wejścia do strefy euro. W kwietniu 2025 roku 12-miesięczna średnia stopa inflacji HICP w Bułgarii wyniosła 2,7%, czyli była bardzo blisko referencyjnej wartości dla strefy euro (2,8%). Choć w maju inflacja nieznacznie wzrosła, ogólny trend wskazuje na jej opanowanie, co było kluczowym warunkiem.

Co szczególnie ciekawe, Bułgaria odznacza się bardzo niskim poziomem zadłużenia publicznego. W kwietniu 2025 roku dług publiczny do PKB wyniósł zaledwie 22,1%, co jest wynikiem znacznie poniżej wartości referencyjnej dla strefy euro (60% PKB) i historycznej średniej w Bułgarii wynoszącej około 25,5%. Ten niski poziom zadłużenia jest w dużej mierze pochodną funkcjonowania przez długi czas w izbie walutowej, ale też doświadczeń historycznych. Omówmy tę kwestię, bo jest szczególnie ciekawa. 

W latach 1996-1997 Bułgaria doświadczyła kryzysu finansowego, połączonego z kryzysem bankowym i politycznym. Wiele banków upadło, a ludzie stracili oszczędności. Kryzys miał wiele korzeni, ale na pierwszy plan wysuwa się fiasko reform strukturalnych wymarzonych od wczesnych lat 90-tych, które spotęgowane zostało niestabilnością polityczną, słabo prowadzoną (i zaprojektowaną) polityką pieniężną oraz trudnościami z pogodzeniem stabilności waluty z niskimi stopami procentowymi (więcej czytaj tu). Polityka fiskalna prowadzona w tym okresie również pozostawiała wiele do życzenia (włączając w to de facto możliwość pożyczania od banku centralnego). Zanim do kryzysu bankowego doszło, Bułgaria doznała okresu hiperinflacji połączonego z okresem znaczącej deprecjacji waluty. Jako taką stabilność przywróciły dopiero wysokie stopy procentowe, które jednak wyrządziły szkody gdzie indziej. Tak czy inaczej, kryzys był bardzo bolesny społecznie i politycznie. Rząd tymczasowy przedsięwziął drastyczne środki w celu przywrócenia stabilności finansowej. Jednym z nich były zaniedbane reformy strukturalne, drugim wejście w reżim izby walutowej w 1997 roku. Najpierw walutą kotwiczącą była niemiecka marka, później euro.  

Wprowadzenie izby walutowej było de facto aktem desperacji, a nie planowaną od długiego czasu operacją. Jednocześnie stało się potężnym czynnikiem uczącym pokory i ostrożności dla kolejnych rządów i pokoleń polityków. Trauma hiperinflacji i bankructwa państwa stworzyła silny konsensus społeczny i polityczny, że stabilność makroekonomiczna i niska inflacja są absolutnym priorytetem. Strach przed powtórką tego scenariusza był (i jest) potężniejszym hamulcem dla nieodpowiedzialnej polityki fiskalnej niż sam tylko techniczny mechanizm currency boardu. To między innymi dzięki temu mechanizmowi Bułgaria przez lata traktowała kryteria z Maastricht wręcz literalnie i wzorcowo. Pewną rolę odgrywa tu też czynnik ambicjonalny. Politycy bułgarscy traktowali członkostwo w UE, oraz późniejsze przyjęcie euro, jako wstąpienie do elitarnego klubu. 

Ta wbudowana dyscyplina finansowa sprawiła, że Bułgaria weszła do strefy euro z bardzo zdrowymi finansami publicznymi, co jest znaczącą przewagą w porównaniu do niektórych obecnych członków strefy euro, którzy borykali się z wysokim zadłużeniem i mocno zblokowaną polityką fiskalną.

Jak zwykle: są szanse i zagrożenia. Specyfika funkcjonowania Bułgarii jako kraju de facto bez własnej polityki pieniężnej oraz z dużą elastycznością polityki fiskalnej sprawia, że bilans wygląda pozytywnie. Wejście do euro sprawia, że Bułgaria niewiele może stracić. Dalsze funkcjonowanie w stanie zawieszenia (choćby bez planów odejścia od izby walutowej) powodowałoby niepotrzebne komplikacje, których łatwiej pozbyć się decydując właśnie na pełną integrację walutową.

Wśród szans na czoło wysuwa się zwiększona stabilność finansowa. Pełna przynależność do strefy euro otwiera dostęp do instrumentów płynnościowych EBC, co radykalnie zwiększy bezpieczeństwo bułgarskiego sektora bankowego w przypadku zawirowań. Znacznie wzrośnie także atrakcyjność inwestycyjna kraju. Brak ryzyka walutowego dla inwestorów z eurostrefy, w połączeniu z niższymi kosztami transakcyjnymi może przyciągnąć więcej bezpośrednich inwestycji zagranicznych. To z kolei powinno przełożyć się na niższe koszty finansowania dla bułgarskiego rządu i przedsiębiorstw, co obniży koszty zadłużenia i pobudzi inwestycje. Przyjęcie euro to również ułatwienie handlu i turystyki, eliminujące potrzebę wymiany walut i umożliwiające łatwiejsze porównywanie cen. Wreszcie, przynależność do strefy euro wiąże się z instytucjonalnym (w pełni formalnym, a nie tylko wolicjonalnym, jak było na początku) wymuszaniem dyscypliny fiskalnej, zachęcając rząd jeszcze bardziej do odpowiedzialnego zarządzania budżetem i utrzymywania niskiego długu publicznego.

Zagrożenia są klarowne. Największym jest ryzyko asymetrycznych szoków i brak elastyczności w reagowaniu na nie. Choć Bułgaria już teraz ma ograniczone narzędzia polityki monetarnej, formalne przyjęcie euro oznacza całkowitą rezygnację z możliwości sterowania stopami procentowymi czy dewaluacją waluty. Jeśli bułgarska gospodarka zostanie dotknięta kryzysem, który nie dotyka reszty strefy euro, dostosowania będą musiały nastąpić poprzez bolesne cięcia cen i płac (tzw. dewaluacja wewnętrzna), co może prowadzić do wysokiego bezrobocia i długotrwałej recesji. Duża przestrzeń polityki fiskalnej skutecznie jednak zmiękcza to ryzyko. Problemem przejściowym są obawy społeczne związane z inflacją konwersyjną, a więc bezpośrednio po zmianie waluty. Wydaje się jednak, że kwestia ta jest już obecnie na tyle dobrze rozpoznana i monitorowana, że obejdzie się bez zakłóceń (choć eksperyment będzie na pewno ciekawy do śledzenia). Przyjęcie euro samo w sobie nie rozwiąże też problemów strukturalnych, które wciąż nie doczekały się rozwiązania: korupcji i niedoskonałości wymiaru sprawiedliwości. Te czynniki nadal mogą odstraszać inwestorów, nawet mimo wprowadzenia wspólnej waluty. Wreszcie, jako członek strefy euro, Bułgaria będzie musiała partycypować w mechanizmach ratunkowych (np. Europejskim Mechanizmie Stabilności), co wiąże się z potencjalnymi kosztami w przypadku kryzysów w innych krajach członkowskich.

Ostatnio w krajowej prasie pojawił się artykuł (link) eksponujący społeczny opór, który już teraz rodzi się w Bułgarii. Dotyczy on w szczególności tego, że część osób ma poczucie, że kryteria konwergencji zostały sfałszowane, co dodatkowo podlane jest przeświadczeniu o arogancji władzy. ​

Zacznijmy od kryteriów konwergencji. Komisja Europejska i Europejski Bank Centralny oficjalnie potwierdziły, że Bułgaria spełniła wszystkie cztery nominalne kryteria konwergencji, niezbędne do przyjęcia euro 1 stycznia 2026 roku (stabilność cen, zdrowe finanse publiczne, stabilny kurs walutowy i zbieżność długoterminowych stóp procentowych). Bułgaria stosunkowo późno spełniła kryterium inflacji - no cóż, ostatnio nie było łatwo generalnie z utrzymaniem stabilności cen w Europie, więc dla ekonomistów nie jest to specjalnie kontrowersyjne, ale wzbudziło pewne obawy społeczne. Dalej, wątpliwości mogły wynikać z bardzo niskiej różnicy między bułgarską inflacją a wartością referencyjną. Dla ekonomistów to znów nic nadzwyczajnego. Kryterium jak to kryterium, natomiast nie wygląda na to, że Bułgaria będzie miała problem z utrzymaniem stabilności cen po przejściu na stopy EBC (tym bardziej, że izba walutowa w zasadzie gwarantuje, że one już takie są). 

Arogancja władzy. Niektóre głosy krytyki wskazują na rzekomy brak przejrzystości w procesie wprowadzania zmian prawnych, które miałyby przygotować grunt pod euro. Mówi się o wprowadzaniu kluczowych decyzji "po cichu", co prowadzi do oskarżeń o działania "rękami głęboko skorumpowanych polityków". Co do korupcji, bunt społeczny jest uzasadniony. Co do utajnienia poszczególnych decyzji, nie przypominamy sobie, aby proces akcesyjny był w jakimkolwiek kraju w pełni jawny. Zarzuty mogą się pojawiać w związku z tym, że referendum w zakresie członkostwa w strefie euro nie tyle nie zostało przeprowadzone, co odrzucone głosami pro-zachodnich polityków. De iure, racja jest po stronie parlamentu. Wejście do UE jest równoznaczne z akceptacją konieczności wejścia do strefy euro w przyszłości, ale decyzję oczywiście można odwlekać. Istnieją doniesienia, że narracje o manipulacji i negatywnych konsekwencjach przyjęcia euro są podsycane przez kampanie dezinformacyjne, często z wpływami pro-rosyjskimi. Celem takich działań ma być sianie nieufności w społeczeństwie i podważanie zaufania do instytucji unijnych i rządowych. W kraju z dużą korupcją oraz słabo działającym systemem sądownictwa protestujący często łączą kwestię euro z ogólnym niezadowoleniem z polityki i działań rządzących elit. Sęk w tym, że w strefie euro (i ogólnie w UE) te bolączki łatwiej rozwiązać.

Problem przyjęcia euro przez Bułgarię nie jest typowy w tym sensie, że pytania o zasadność takiego kroku należałoby zadawać lata temu. Obecnie trudno raczej byłoby sobie wyobrazić dalszą zwłokę w funkcjonowaniu niejako w zawieszeniu, bez całkowitego wykorzystania korzyści z dostępu do EBC, tym bardziej że przestrzeń reakcji polityki fiskalnej jest bardzo duża i główne ryzyko dot. szoków asymetrycznych jest dzięki temu lepiej zarządzalne.