CBDC: rewolucja w portfelu?

Wielu z nas zadaje sobie to pytanie. Pieniądz od zarania dziejów służył pomocy w zawieraniu transakcji. W czasach niepieniężnych wymiana dóbr i usług między ludźmi była prowadzona na zasadzie barterowej (ty mi dajesz jedną owcę, a ja ci zrobię krzesło). Niezbyt to było wygodne, zwłaszcza że należało spotkać kogoś, kto umie zrobić nadające się do użytku krzesło i przyjmie w zamian owcę. Z biegiem czasu wykształciły się różne formy powszechnie akceptowanego środka wymiany, poczynając od kamieni szlachetnych, poprzez metale szlachetne, aż do pieniądza papierowego.

I źle nam było z tym pieniądzem papierowym?

Widocznie niezbyt wygodnie, skoro ludzkość doszła do etapu, w którym pieniądz papierowy został uzupełniony o swoją zdematerializowaną formę (tak, niesamowicie ważne były w tym procesie banki), a następnie doszliśmy do etapu, w którym można płacić posługując się jedynie zapisem cyfrowym na kontach i to jeszcze na różne sposoby (przelewem, plastikiem, telefonem, zegarkiem, pierścionkiem). W większości krajów płatności elektroniczne są na tyle wygodne, że szybko wypierają płatności fizyczną gotówką. Nie funkcjonują one jednak bez sektora bankowego, co dla niektórych stawało się wadą nie dość, że techniczną (czas, subiektywnie postrzegane bezpieczeństwo), to jeszcze światopoglądową (wolność). Pozwólmy sobie wszystkie wymienione w tym paragrafie rodzaje pieniądza - na potrzeby niniejszego opracowania - nazywać szeroko pieniądzem elektronicznym. Możemy też określać je zamiennie mianem cyfrowego pieniądza bankowego.

Wizjonerzy chcieli płacić jednak takim pieniądzem elektronicznym, która jest zupełnie rozdzielny od sektora bankowego i rządów, może funkcjonować ponad granicami i w trybie 24h/7, być bezpieczny oraz dostępny dla każdego, kto dysponuje połączeniem z Internetem. Tak oto powstały kryptowaluty. Przedrostek „krypto” ma tu piękną i jednoznaczną konotację: to jednocześnie coś tajnego (prywatność) i zaszyfrowanego (blockchain). Gdy mówimy krypto, myślimy de facto bitcoin, który jest najpopularniejszą cyfrową walutą niebankową. Świat tych tworów rozrastał się w ostatnich latach tak bardzo, że tylko osoby będące ekspertami w temacie kryptowalut są w stanie poruszać się równolegle do granicy poznawczej i technologicznej w tym temacie. Dzieje się tu naprawdę dużo. 

Kryptowaluty nie są jedyną emanacją waluty cyfrowej funkcjonującej poza systemem bankowym. Ten świat to jeszcze waluty nie-krypto takie jak programy punktów lojalnościowych (można je wymieniać przecież na dobra), waluty wykorzystywane w grach itp. Co ciekawe, we wczesnych latach 90-tych Centralny Bank Finlandii eksperymentował z kartami, które można było "załadować" gotówką a następnie płacić nimi offline. Temu rozwiązaniu najbliżej było do niekryptograficznej waluty cyfrowej. Projekt jednak nie doczekał się masowego wykorzystania.   

Pojęcie elektronicznej waluty jest szerokie, ale te najnowocześniejsze jej formy noszą miana niebankowych walut cyfrowych. Tzn. uważny czytelnik zauważy, że to połączenie jest, ale tylko na początku, kiedy taką walutę się kupuje (np. przelewem). Później cały obrót, uzgadnianie sald itp. odbywa się już w innym świecie, do którego banki nie są potrzebne. Tu jest istota waluty cyfrowej, gdyż do tej pory mieliśmy głównie do czynienia z nowymi mechanizmami umożliwiającymi dokonywanie transakcji. Waluta cyfrowa to nowy system i nowa filozofia płatności. W całym opracowaniu, gdy pisać będziemy po prostu o walucie cyfrowej, będziemy mieli na myśli cyfrową walutę niebankową.

Ludzie lgną do walut cyfrowych, ponieważ nie mają/nie chcą/nie mogą mieć konta w banku (według różnych szacunków, jest takich ludzi prawie 2 miliardy), chcą dokonywać błyskawicznych płatności peer-to-peer bez pośredników (co szczególnie ważne wobec faktu, że przelewy międzynarodowe potrafią ciągnąć się nawet kilka dni), nie chcą konwertować waluty przy przenoszeniu się z miejsca na miejsce i dokonując zakupów w różnych częściach globu, cenią sobie wysoko decentralizację, niezależność od instytucji rządowych i jakiejkolwiek ingerencji państwa, a także bezpieczeństwo (krypto). Bywa też, i należy o tym pisać otwarcie, ludzie wykorzystują waluty cyfrowe aby płacić tam, gdzie z uwagi na regulacje lub sankcje nie jest to możliwe. Niekiedy dążenie do posiadania walut cyfrowych to też chęć zabezpieczenia przed inflacją. Większość z nich ma ograniczoną podaż a decentralizacja sprawia, że są z założenia (być może jednak naiwnego) niepodatne na zakusy osłabiania ich wartości. Niekiedy wejście na rynek niebankowych walut cyfrowych to też czysta spekulacja, na której można zarabiać i tracić tak samo jak na każdej innej klasie aktywów. Kolega czytający ten tekst zapytał, czy w krypto można wziąć kredyt. Specjalnie dla niego rozwijamy temat w załączniku.     

Zacznijmy od tego, że użycie gotówki w strefie euro systematycznie maleje, a trend przyspieszył po pandemii (tu link dla niedowiarków). Jednocześnie płatności elektroniczne obsługiwane są przez tradycyjny sektor bankowy przy współudziale całego ekosystemu rozwiązań transakcyjnych. I tu niespodzianka – sektor bankowy za granicą, jeśli mieliście okazję korzystać, wygląda nieco archaicznie w porównaniu do rodzimego, zwłaszcza jeśli chodzi o wygodę użytkowania, funkcjonalności, ale też ceny. Te wygodniejsze płatności (typu karta) obsługiwane są z kolei przez organizacje płatnicze ulokowane poza UE (Visa, MasterCard, PayPal). Logicznym krokiem stało się zadbanie o równoległą, niezależną strukturę płatniczą, pozostającą w europejskich rękach. Z jednej strony zapewnia to oczywisty system zapasowy w razie awarii wspomnianych systemów (i sektora bankowego w ogóle), z drugiej może być zalążkiem solidnej fali innowacji opartej na nowej walucie. Wreszcie, pojawienie się tzw. stablecoinów promowanych przez cyfrowych gigantów (np. eUSD Lybra Finance Facebook’a na bazie ETH, czy znane i lubiane USDT lub USDC oparte na dolarze) pogłębiło problem suwerenności i bezpieczeństwa płatniczego.     

Co to są stablecoiny? To waluty cyfrowe, które z uwagi na swoją konstrukcję zachowują się jak przypisane do nich aktywa bazowe. Eliminuje to główny problem innych walut cyfrowych, które bywają bardzo zmienne do walut narodowych. Trudno używać środka płatniczego, który z dnia na dzień potrafi zyskiwać lub tracić na wartości względem waluty, w której faktycznie głównie wydajemy pieniądze. Stąd powstał pomysł, żeby zrobić sobie na przykład takiego cyfrowego dolara, który jest dolarem ale nie w sensie zapisu na koncie w banku, lecz przestrzeni walut cyfrowych. Ma on dokładnie taką wartość jak jeden dolar i dodatkowo można nim płacić 24h/7, teoretycznie gdziekolwiek, szybko i bez kosztów. Haczyk jest jeden. Obietnica utrzymania dokładnej wartości dolara to tylko obietnica, jeśli nie jest poparta odpowiednim stanem aktywów, który taką obietnicę gwarantuje. Dostawca stablecoina musi zatem posiadać odpowiednie rezerwy podlinkowanej waluty. To też jednak nie gwarantuje, że nagle taka waluta cyfrowa nie stanie się bezwartościowa w wyniku zbiegu okolicznści (TerraUSD) lub runu (USDC). W rzeczywistości więc ryzyko posiadania takiego aktywa, mimo wielu zalet, nie jest zerowe.

I tu, cały na biało, wchodzi bank centralny oferując coś, co ma zalety nie-bankowego pieniądza cyfrowego, ale jednak z bezpieczeństwem (krajowego) pieniądza. W tej ostatniej kwestii wielbiciele wolności płatniczej z pewnością nas ofukną. Nie będziemy polemizować, lecz stwierdzimy, że cyfrowe waluty banków centralnych niejako domykają koło w umykaniu płatności i walut poza kontrolę instytucji państwowych. Sprytne, prawda?    

Czytelnik domyśli się pewnie, że cyfrowe euro ma być rodzajem stablecoina, który jest równoważny banknotowi euro oraz każdej innej elektronicznej postaci euro w systemie bankowym, a także jest w pełni na nią wymienialny. W odróżnieniu od innych stablecoingów, cyfrowe euro będzie miało za sobą cały majestat banku centralnego będący gwarancją, że zawsze wartość 1 eEUR będzie równa 1 EUR. Jego wartość zmieniać się będzie w czasie dokładnie tak samo jak „normalnego” euro i dotyczy to zarówno siły nabywczej jak i wartości względem innych walut. Cyfrowe euro jest z założenia dobrem publicznym (jak zwykła waluta), dostępnym dla każdego i uznawanym za legalny środek płatniczy. Gwarantem utrzymania takiego stanu rzeczy jest bank centralny, a nie niezależny dostawca prywatny. Cyfrowe euro posiada wszystkie zalety pieniądza tradycyjnego. 

Co zyskujemy wraz z cyfrowym euro? Alternatywną walutę w pełni równoważną euro, ale którą można płacić błyskawicznie 24h/7, z mniejszymi prowizjami i z pełną gwarancją banku centralnego. W założeniu cyfrowe euro nie ma być wehikułem inwestycyjnym, więc – podobnie jak gotówka – nie będzie oprocentowane. Dodatkowo bank centralny zapewni rdzeń infrastruktury do płatności (zapłaci za rozwój i utrzymanie i koszty operacyjne tego rdzenia), natomiast „końcówki” systemu będą zainstalowane w systemie bankowym oraz wśród użytkowników (firm i konsumentów), a ich rozwój będzie już finansowany przez sektor prywatny.  Nieco upraszczając, z cyfrowym euro każdy będzie mógł mieć przy sobie błyskawicznie działający (w dwie strony) terminal płatniczy. System będzie działał pod nadzorem EBC. W odróżnieniu od cyfrowego pieniądza bankowego, konto w banku nie będzie konieczne aby dokonywać płatności eEUR (przynajmniej teoretycznie, ale o tym za moment).       

Z perspektywy konsumenta podstawowa usługa jakim jest płatność cyfrowym euro, będzie bezpłatna. Koszt aplikacji płatniczych, terminali itp. będzie pokrywany już przez prywatne organizacje płatnicze, banki oraz dostawców towarów i usług (firmy). Na tym etapie model podziału kosztów za płatność nie jest ostatecznie uzgodniony, ale w założeniu koszty systemu mają być znacząco niższe niż obecne płatności cyfrowym pieniądzem bankowym (w przypadku płatności w szeroko pojętym sklepie prowizja za płatność może być równa 0,05% z ustanowionym maksymalnym limitem na 2 eurocenty). Co ciekawe, tylko podstawowa płatność ma być bezpłatna. Dostawcy płatności na bazie eEUR będą mogli pobierać opłaty za dodatkowe usługi, takie choćby jak zaawansowana analityka transakcji czy zwyczajów zakupowych, ale także za specyficzne rozwiązania stricte biznesowe.    

Płatność cyfrowym euro nie będzie się z punktu widzenia konsumenta różniła od płatności kartą. W założeniu wszystkie rozwiązania przewidziane właśnie pod karty i inne rodzaje pieniądza bankowego zostaną przeszczepione na płatności cyfrowym euro. Ba, dyskutuje się nawet o ofercie w postaci plastikowej, która w zasadzie będzie organoleptycznie identyczna z kartą płatniczą (ale bez konta w banku). Wszelkie technologie umożliwiające przeprowadzanie tych transakcji są już dostępne i wielu przypadkach instalowane fabrycznie w telefonach. Przejście na tę formę płatności może być w gruncie rzeczy niezauważalne.

Jako system zapasowy, cyfrowe euro ma w założeniu działać także bez dostępu do internetu, a więc może posiadać funkcjonalność równą gotówce tzn. będzie można posiadać zgromadzone offline środki w cyfrowym portfelu, a także zapłacić komuś nimi. Już teraz istnieją rozwiązania, które zabezpieczają bezpieczeństwo transakcji oraz gwarantują, że te same środki nie będą wydawane wielokrotnie. Nie będziemy tu wchodzić w szczegóły techniczne, ale wnikliwy czytelnik łatwo do nich dotrze, zwłaszcza, że podajemy to na tacy (link).

Nie chcemy wchodzić w dywagacje dotyczące wyższości gotówki nad pieniądzem elektronicznym, bo dyskutować można w nieskończoność. Dokładnie takie same deliberacje można prowadzić w przypadku cyfrowego euro, choć w tym przypadku uczestnicy sporu pewnie będą argumentować, że ma ono wszystkie wady i zalety zarówno gotówki, jak i dotychczasowego pieniądza elektronicznego. W szczególności nie trzeba nosić ze sobą papieru, ale nie można płacić zupełnie anonimowo, zaś dokonanie płatności wymagać będzie spotkania kogoś, kto będzie mógł taką płatność przyjąć.

Dużo ciekawsze aspekty wiążą się z konsekwencjami wprowadzenia cyfrowego euro dla systemu bankowego. Logicznym jest, że bank centralny nie forsowałby rozwiązania, które prowadziłoby do rozchwiania tego systemu, a także do upośledzenia transmisji polityki pieniężnej. Ryzyk jest tu co najmniej kilka, ale przynajmniej w teorii znaleziono dla nich rozwiązanie.

Po pierwsze, cyfrowe euro nie zostało zaplanowane jako wehikuł inwestycyjny (brak odsetek – pisaliśmy już o tym), ani jako środek przechowywania majątku. Z uwagi na ten drugi aspekt i czystą transakcyjność, istniał będzie limit środków, jakie będzie można przechowywać w formie cyfrowej waluty, ograniczony pewnie do kilku tysięcy euro. Faza koncepcyjna dopuszcza też podział "konta" eEUR na dwie części: limitowaną o zerowym oprocentowaniu oraz nielimitowaną o ujemnym. 

Oba obostrzenia mają związek z ryzkiem (z góry przepraszamy za być może chrome tłumaczenie) odpośredniczenia (ang. disintermediation). Otóż gdyby pojawiło się alternatywne aktywo równoważne z euro, które można posiadać bez ograniczeń i jeszcze dodatkowo przynosiłoby zysk odsetkowy, natychmiast pojawiłoby się ryzyko wycofania środków z sektora bankowego, co z kolei obniżyłoby bazę depozytową, co spowodowałoby z kolei potencjalne zmniejszenie finansowania przez banki kredytem lub/i zwiększenie kosztów tego finansowania. Nie chodzi oczywiście, aby sugerować, że banki udzielają kredytów „z depozytów”. Raczej godne podkreślenia jest to, że pogorszenie miar płynności oraz zwiększenie kosztu finansowania (np. w kierunku depozytów firm czy rynku hurtowego) powodowałoby podwyżki ceny kredytu. Ergo, skutkiem ubocznym byłoby upośledzenie*** transmisji polityki pieniężnej poprzez kanał kredytowy. Tego EBC nie chce, a przynajmniej nie ma ochoty na eksperymenty.

Czytelnik pewnie zastanawia się, czy w przypadku limitu posiadania cyfrowego euro, musiałby dokładnie dbać o to, aby zawsze pamiętać o tym, aby dokonując transakcji (np. przyjmując cyfrową walutę) zawsze zmieścić się w limicie. Otóż nie zawsze. W przypadku posiadania konta bankowego planowane są rozwiązania, że wszelki nadmiar poza wyznaczony limit były automatycznie odkładany na koncie w banku. Alternatywą - o której wspominaliśmy już wyżej byłoby wprowadzenie drugiej, nielimitowanej części portfela eEUR, która podlegałaby ujemnemu uprocentowaniu. Gdyby transza z zerowym oprocentowaniem została wyczerpana, środki "nadmiarowe" spływałyby na tę drugą dostarczając automatycznie bodźców do ich przeniesienia gdzie indziej. Humorystycznie rzecz ujmując, w przypadki transakcji eEUR umiejętność dodawania może okazać się cenna.

Po drugie, i to wydaje się spędzać sen z powiek niektórym przeciwnikom cyfrowej waluty, gdyby nie było limitów posiadania oraz możliwe byłoby uzyskiwanie oprocentowania, bank centralny uzyskałby narzędzie, którym w sposób bezpośredni mógłby wpływać na stopy oprocentowania depozytów, a więc też bezpośrednio prowadzić politykę pieniężną! Na ten moment jednak (z uwagi na ryzyko odpośredniczenia) nie jest to możliwe. Dodatkowo, w przypadku wprowadzenia stóp ujemnych w celu stymulacji gospodarki, istnienie gotówki wciąż ograniczać będzie możliwość zejścia naprawdę nisko – gdy „kara” za utrzymywanie pieniądza w banku lub w postaci cyfrowego euro byłaby zbyt duża, ludzie przenieśliby się na gotówkę. To z kolei mogłoby rodzić problem niewystarczającej ilości gotówki w posiadaniu banków. Reasumując, tyle problemów, a korzyści niezbyt jasne. Sceptycy mogą raczej spać spokojnie.

Po trzecie, gdyby limitów nie było, moglibyśmy mieć do czynienia z cyfrowym runem na bank lub cały system, gdyby doszło do nagłej utraty zaufania w system bankowy lub stresu na rynkach finansowych. Przypomnijmy, że bank centralny bez problemu obroni ekwiwalentność EUR i eEUR, natomiast nie byłby w stanie (przy braku limitowania portfelu cyfrowego euro) zapobiegać epizodom gwałtownej realokacji pomiędzy pieniądzem elektronicznym w banku i portfelu cyfrowym.

Po czwarte, i tu znów sceptycy uderzą pięścią w stół, cyfrowa waluta pozwalałaby bankowi centralnemu w sposób bezpośredni lepiej mierzyć aktywność gospodarczą, zwyczaje zakupowe, a także efektywność prowadzonej polityki. EBC zapewnia, że nie zamierza tego robić, choć zdajemy sobie sprawę, że pokusa może być duża. I tu sceptycy mogą mieć rację. Być może jednak udałoby się wypracować anonimizowane sposoby na przekazanie danych płatniczych do społeczności ekonomistów. Z własnego podwórka wiemy, że zainteresowanie danymi posiadanymi przez banki komercyjne jest duże, ale obecnie nie ma w zasadzie ram prawnych, które takie przekazanie mogłyby umożliwiać w imię nauki. Być może eEUR otworzy tę furtkę?

Każdy będzie miał w tej kwestii własne zdanie. Wydaje się, że dla większości osób problem sprowadza się do transakcyjności, a sprawa tego, gdzie środki "leżą", w jakiej formie waluty się rozliczają, w jaki sposób się księgują, zdaje się mieć znaczenie drugorzędne. Czy ktokolwiek wnika jak prowadzone są operacje księgowe w banku? Raczej nie. Kluczowe jest to, że można tymi pieniędzmi zapłacić szybko, łatwo i w zasadzie bezboleśnie. Nowe rozwiązania techniczne sprawiają, że system oparty na bankowym pieniądzu elektronicznym działa coraz szybiej. Ba, można "podpiąć" kartę płatniczą do krypotwaluty (lub stablecoina) i płacić też w ten sposób. 

Dla kogo więc będzie eEUR?

Zdaje się, ale to oczywiście głównie nasza opinia, że obsłuży głównie sceptyków oraz osoby które nigdy nie zdecydują się na posiadanie konta w banku. Osoby, które muszą prowadzić operacje pieniężne w krajach, gdzie nie jest to formalnie możliwe z uwagi na różnego rodzaju sankcje (a na przykład normalnie i legalnie tam pracują lub świadczą legalne usługi) są już naszym zdaniem zainstalowani w świecie krypto i eEUR nie będzie dla nich alternatywną z uwagi na fakt, że obietnica anonimowości systemu prawdopodobnie nie będzie wypełniona. Wreszcie, eEUR być może domknie ten element rynku, gdzie strony transakcji nie chcą przyjmować płatności bankowych i nie chcą się też rozliczać w krypto. To będzie faktycznie ekwiwalent gotówki, której nie trzeba będzie wcześniej pozyskiwać z banku. Kto przeprowadzał kiedykolwiek transakcję zakupu używanych, aczkolwiek drogich przedmiotów na popularnych platformach wie, że "tylko gotówka" to fraza powtarzana najczęściej, choć nie zawsze motywem jest chęć uniknięcia opodatkowania (a raczej pytań urzędu skarbowego, choć zwykle obowiązku zapłaty podatku nie ma). Płatności peer-to-peer oparte na takim eEUR czy ePLN problem skutecznie rozwiążą o ile anonimowość będzie zachowana. 

Prace trwają już od lat i projekt cyfrowego euro jest w zaawansowanej fazie przygotowania. Nie sposób jednak nie zauważyć, że projekt pociąga za sobą szereg zmian prawnych, technologicznych, rozmów z interesariuszami a także przejścia przez fazę akceptacji politycznej. W naszym odczuciu nie jest to temat ani na ten rok, ani na rok następny. Wprowadzenie – jeśli do niego dojdzie – będzie być może miało miejsce w tym dziesięcioleciu, choć trudno tu wypowiadać się kategorycznie. 

Tekst znacząco zyskał dzięki komentarzom przekazanym przez kolegów z pracy, a także grono znajomych. Wszystkie te osoby wniosły wartość do tego artykułu. Będą wiedziały o kogo chodzi. Pragnęły jednak pozostać anonimowe i spełniam tę wolę. 

dr Marcin Mazurek

W tradycyjnym sensie nie, aczkolwiek kryptowalutę można wykorzystać jako zabezpieczenie pod środki otrzymane w takim wypadku w tradycyjnych walutach lub stablecoinach. Działa to jak transakcja repo (lub reverse repo). Krypto jest tu papierem wartościowym, które można przedłożyć jako zastaw pod otrzymane środki pieniężne (najczęściej od giełdy krypto). Wielu użytkowników tej formy „kredytowania” chwali sobie przede wszystkim to, że nadal są właścicielami aktywa bazowego (a więc nadal mogą korzystać na aprecjacji), nie ma wielu formalności lub nie ma ich wcale (pełne zabezpieczenie to właśnie kryptowaluta i zawarty w niej rejestr transakcji) i jest to bardzo szybkie. Problemem w tej formie kredytowania jest jednak zmienność krypto. Pożyczając w walutach fizycznych (do którego właśnie krypto jest zmienne) trzeba zadbać o odpowiednią wartość przedłożonego zastawu, co w warunkach stresu rynkowego może być nomen omen stresujące.  

Jakkolwiek może się to wydawać dziwne, w ten sposób można uzyskać "kredyt" również przy użyciu stablecoinów, zwłaszcza że część z nich może mieć zabezpieczenie w obligacjach lub po prostu gotówce. Istnieją już akty prawne (np. GENIUS Act w USA), które próbują regulować tego typu działalność. Daleko jednak do powszechności.