Przez polskie media przetacza się obecnie debata o tym jak zaplanować polski wzrost gospodarczy w najbliższych dekadach. Często mówi się o pułapkach średniego dochodu, o tym że niezbędne są duże inwestycje publiczne w konkretnych przyszłościowych sektorach, o tym że utkniemy tu gdzie jesteśmy bez zachęt finansowych do rozwoju strategicznych technologii, o tym że Polska odstaje w innowacyjności i stopie inwestycji w R&D. Do wyboru, do koloru. Oczywiście, najpierw politycy i eksperci muszą wskazać te obiecujące sektory, technologie i zaprogramować mechanizmy wsparcia, ale to nie może być przecież takie trudne. Prawda?
W tym eseju, chcemy uporządkować tę dyskusję. Wracamy w niej do podstaw, czyli tłumaczymy skąd bierze się wzrost gospodarczy. Dopiero gdy to naprawdę zrozumiemy, będziemy mogli powiedzieć coś więcej o tym jak ten wzrost przyspieszyć. Zacznijmy od najmniejszych elementów składowych gospodarki: pracowników i maszyn.
Technologia i produktywność
Jak przedsiębiorstwa tworzą wartość dodaną? Firmy łączą pracę, kapitał i materiały w produkt końcowy, czyli dobro lub usługę, które sprzedają. Firmy istnieją, ponieważ produkcja jest trudna. Wymaga wyspecjalizowanych pracowników, których jedynym zadaniem jest rozwiązywanie problemów powstałych w procesie łączenia ze sobą pracy, maszyn i materiałów. Ta “czarna materia”, która nie jest żadnym z tych trzech elementów, ale determinuje jak dużo produktu powstaje z każdego pracownika i każdej maszyny, nazywana jest (ogólną) produktywnością czynników produkcji. I tej produktywności właśnie poświęcimy resztę tego eseju.
Gdy uświadomimy sobie powyższe to jasne stanie się, że do poprawy produktywności nie są konieczne ani inwestycje, ani wydatki na R&D, ani innowacje. Oczywiście techniki produkcji, patenty i wynalazki są ważną częścią tej czarnej materii produktywności. Tysiące stron zostały poświęcone efektom zewnętrznym wydatków na badania i rozwój i nie ma wątpliwości, że państwowe wydatki na R&D zwracają się z nawiązką, szczególnie jeśli nastawione są na badania fundamentalne [1]. Ale postęp dokonuje się często w zaskakujący sposób. Choć wszyscy mamy przed oczami naukowca ubranego w kitel, który wykrzykuje “eureka” po odkryciu nowych zjawisk fizycznych, to raczej wyjątek niż reguła. Większość zmian produktywności odbywa się w mniej spektakularny sposób.
[1] Zainteresowanym czytelnikom polecamy jeszcze ciepłe badania Andrew Fieldhouse i Karel Mertens, 2024, “The Returns to Government R&D: Evidence From U.S. Appropriations Shocks” oraz Arnaud Dyevre, 2024, “Public R&D Spillovers and Productivity Growth”; Jeden z autorów tego tekstu dołożył niedawno kamyczek do tego ogródka: Ignaszak, Robbins, Sedlacek, 2025, “Bang for the Buck: Firm Heterogeneity and Aggregate Impact of R&D Subsidies”.
Jak produktywność mierzyć
Obiecaliśmy powrót do podstaw. Podstawowa sprawa to jak w ogóle produktywność mierzyć. Najprostsza miara produktywności dla całego kraju to PKB przypadające na każdego mieszkańca. Ta miara mówi nam coś o tym ile przeciętny mieszkaniec wytwarza dóbr i usług. To jest mniej więcej równe temu, ile dóbr i usług typowy mieszkaniec może co roku skonsumować. Dlatego tę miarę często nazywamy po prostu “dobrobytem”. Uważny czytelnik zakrzyknie hola hola, przecież produkt na mieszkańca mierzy nie tylko produktywność kraju, ale też ile w danym kraju jest kapitału oraz to, ile osób pracuje. I będzie miał rację. Traktując problem mierzenia produktywności bardziej dokładnie, należy wziąć pod uwagę ilu mieszkańców w danym kraju pracuje, jaki mają poziom umiejętności (kapitał ludzki) oraz jaka jest wartość maszyn, budynków, pojazdów i innych aktywów wykorzystywanych w produkcji (kapitał fizyczny). Gdy już wszystkim tym elementom przypiszemy znaczenie w zakresie kształtowania produktu krajowego, zostanie nam właśnie to, czego szukamy: produktywność. Odpowiada ona za od ⅓ do ½ różnić w produkcie na mieszkańca pomiędzy krajami na świecie [2]. Jeśli przeniesiemy z Niemiec do Polski wszystkich pracowników i cały ich kapitał, to zniwelujemy tylko połowę różnicy w dobrobycie pomiędzy tymi dwoma krajami [3].
[2] Jones, C.I., 2016. The facts of economic growth. In Handbook of macroeconomics (Vol. 2, pp. 3-69). Elsevier.
[3] Zakładając, że w trakcie tej przeprowadzki Niemcy zapomną techniki produkcji, praktyk menedżerskich, zaufania społecznego, i wszystkich innych rzeczy, które składają się na produktywność.
Jest jeszcze inny, bardziej subtelny powód skupiania się na produktywności zamiast, powiedzmy, kapitale fizycznym. Otóż jeśli kraj jest bardziej produktywny, stopa zwrotu z inwestycji jest wysoka, więc firmy decydują się więcej inwestować i tworzyć więcej kapitału. Jeśli więc martwimy się, że w Polsce jest za mało inwestycji, a co za tym idzie niewystarczająco kapitału, to wyższa produktywność jest receptą i na tę bolączkę. Wysoki zwrot z kapitału zachęci bowiem inwestorów z kraju i zagranicy do inwestycji i innowacji.
Czym innym jest miara, a czym innym mechanizm
Mamy już więc „jakieś” pojęcie o różnicach produktywności pomiędzy krajami [4]. Sęk w tym, że to samo w sobie nic nie mówi nam o źródłach tych różnic, a tych może być bardzo wiele. Pod szerokim parasolem zjawisk istotnie wpływających na produktywność kryją się bowiem czynniki takie choćby jak praktyki menedżerskie wykorzystywane w firmie. Należą do nich techniki rzetelnego monitorowania wyników pracy, umiejętność ustalania celów, a także efektywne zarządzanie systemem bodźców. Wpływowe badanie z 2019 roku dokumentuje [5], że różnica w umiejętnościach zarządzających fabrykami w sektorze wytwórczym w USA odpowiada aż za ⅕ różnic w ich produktywności. To mniej więcej tyle samo, na ile szacuje się wpływ różnic w wydatkach R&D na rozkład produktywności. Powtórzmy, w nieco mniej restrykcyjnej formie: dobra organizacja firmy może być warta tyle samo co patenty i innowacje!
[4] O niuansach dotyczących odpowiedniej miary PKB per capita pisał jeden z nas już wcześniej (tutaj - https://makroekonomia.mbank.pl/413893-to-ppp-or-not-to-ppp)
[5] Bloom, Nicholas, Erik Brynjolfsson, Lucia Foster, Ron Jarmin, Megha Patnaik, Itay Saporta-Eksten, and John Van Reenen. 2019. "What Drives Differences in Management Practices?" American Economic Review 109 (5): 1648–83.
Tablice FAT
Praktyki menedżerów to tylko jeden z wielu czynników składających się na produktywność danej firmy. Aby je uporządkować i porównać pomiędzy krajami, stworzono Firm-level Adoption of Technology (FAT) [6]. Na czym to narzędzie polega? W bardzo dużym skrócie na odpytaniu firm o użycie technologii w typowych, wystandaryzowanych procesach, które zachodzą w każdej firmie. Czyli możemy porównać dwie firmy i sprawdzić jakie technologie są używane w konkretnym procesie. Przykład takiego procesu to kontrola jakości w firmie produkcyjnej. Przykład technologii w tym procesie to zaawansowane czujniki i narzędzia statystyczne używane w procesie kontroli jakości. Oczywiście nie każda firma ich używa. I o to chodzi, gdyż dzięki temu można wyznaczyć gradację ich skomplikowania (choćby od ludzkiego oka po kamery operujące pod nadzorem AI), a następnie każdej przypisać punkty w zależności od efektywności i zaawansowania technologicznego. Każda firma składa się z wielu takich procesów, a każdy proces może być złożony z wielu technologii. Każda gospodarka zaś składa się z wielu firm. Wystarczy to odpowiednio zsumować.
FAT Case study: Polska i Korea Południowa
Ankiety FAT przeprowadza się głównie dla krajów rozwijających się. Polska i Korea mają jednak to szczęście, że również doczekały się analizy opartej o tę metodykę, a my mamy to szczęście, że możemy bezpośrednio wykorzystać gotowy materiał. Bez zbędnych ceregieli popatrzmy więc jak średnio rzecz ujmując (to ważne) różni się firma polska od koreańskiej. Odpowiedź jest zaskakująca: w małym stopniu. Tymczasem różnica w PKB na mieszkańca (PPP) to około 10%. Czyli produktywność to coś więcej, niż proste zliczanie technologii i innowacji. Przykładem niech będą Chiny. Wiele osób wraca stamtąd w szoku widząc zaawansowanie technologiczne tego kraju. A jednak w rankingach dobrobytu Chiny wypadają słabo (relatywnie niskie PKB per capita). Utrzymanie wzrostu jest trudne, a więc wcale nie jest to oczywiste, że ta masa imponującej technologii nagle przerodzi się w spektakularny przeskok w dobrobycie.
Druga obserwacja jest taka, że typowej/średniej firmie daleko do granicy technologicznej we wszystkich obszarach łącznie. Model rozwoju firmy raczej polega na rozwijaniu się w pewnych elementach, krok po kroku, ale w zasadzie nigdy we wszystkich jednocześnie. Jedynie połowa firm jest w stanie osiągnąć całkiem niezłe zaawansowanie w dwóch lub więcej procesach. Czyli dobra firma jest niezła wszędzie, ale nie najlepsza gdzieś. Tylko giganci mogą poszczycić się doskonałością zbliżoną do maksymalnej - ci jednak przechodzą przez fazy bycia przeciętnym i dobrym. Ich receptą na sukces jest ciągłe doskonalenie.
Naśladowanie jest najwyższą formą pochwały
Czyli produktywność na poziomie firmy ma mnóstwo wymiarów. Niemożliwym jest, żeby jakakolwiek firma tworzyła innowacje na granicy technologicznej w każdym z tych wymiarów. Jeśli nie poprzez innowacje, to jak firmy usprawniają swoje działania we wszystkich wymiarach? Kombinują. Firmy ciągle podpatrują rozwiązania od konkurencji, uczą się od partnerów handlowych i doskonalą dzięki wiedzy i doświadczeniu nowych pracowników.
Wspomniane już badanie z 2019 roku pokazuje, że gdy zatrudniony jest nowy, dobrze wykształcony menedżer, wszystkie zespoły w firmie poprawiają jakość swoich praktyk menedżerskich. Co więcej, taki transfer wiedzy ma też miejsce, gdy firmy z państw rozwiniętych współpracują z firmami z państw o niższym poziomie wiedzy. Te ostatnie uczą się wtedy od tych pierwszych. Czy na pewno Polska wyczerpała już źródła wzrostu produktywności zarówno w zakresie transferów pracowników w skali krajowej i globalnej? W ostateczności to pytanie nie tylko, czy zechcą oni zacząć w firmie pracować, ale też często o to, czy zechcą w Polsce zamieszkać.
Idąc dalej, badanie z 2023 roku [7] pokazuje, że jeśli przeciętna firma wchodzi w relacje handlowe z dużą, produktywną “firmą-gwiazdą”, to ta początkowo słabsza firma zwiększa produktywność o 8% po trzech latach od pierwszej transakcji. Autorzy interpretują to jako wynik podpatrywania technik produkcji od firmy gwiazdy a także łatwiejszego pozyskiwania kolejnych klientów w jej blasku. To też nie jest już w Polsce możliwe? Śmiemy wątpić, a jeden z nas tu podpisanych regularnie widzi takie praktyki wśród klientów, których odwiedza w ramach zawodowych obowiązków. Dodajmy - jeszcze nie u wszystkich firm.
[7] Amiti, Mary, Cédric Duprez, Jozef Konings, oraz John Van Reenen, 2023 ”FDI and superstar spillovers: Evidence from firm-to-firm transactions”. National Bureau of Economic Research
Wreszcie, wpływowy artykuł z 2009 roku [8] pokazuje jak małe amerykańskie firmy uczą się technik produkcji od dużych zagranicznych firm inwestujących w USA. Wg. tego artykułu, około 14% całkowitego wzrostu produktywności w Ameryce w badanym okresie wynikało z dyfuzji technologii od zagranicznych do lokalnych firm. Nawet tak zaawansowana technologicznie gospodarka jak amerykańska korzysta na transferze wiedzy. Zgoda, być może Polska nie ma przewagi w cenach energii, a koszty pracy wzrosły, ale czy to wyłącza całkowicie ten kanał możliwości? To raczej wątpliwe. Bez wątpliwości naszym zdaniem jednak pozostaje szkodliwość ferowanych często publicznie tez o kolonizacji Polski przez firmy zagraniczne. To bardzo krótkowzroczne myślenie, idące wbrew dobrze udokumentowanym zjawiskom.
[8] Keller, Wolfgang, and Stephen R. Yeaple. “Multinational Enterprises, International Trade, and Productivity Growth: Firm-Level Evidence from the United States”. The Review of Economics and Statistics 91, no. 4 (2009): 821–31. http://www.jstor.org/stable/25651379.
Alokacja zasobów
Jak już mamy te dobrze zarządzane firmy, które skopiowały najlepsze rozwiązania z zachodu lub od konkurencji, to teraz mogą rosnąć i podbijać cały świat, prawda? Tak, tylko najpierw muszą wziąć pożyczkę na kupno nowych maszyn i znaleźć pracowników, którzy będą je obsługiwać. Łatwiej powiedzieć niż zrobić. Polaków jest obecnie 37 milionów i kolektywnie zdecydowaliśmy, że to już za dużo i w przyszłości będzie już nas tylko mniej. Zasób pracy jest skończony, a więc jak jakaś firma chce rosnąć, inna musi się … skurczyć. Podobnie jest z kapitałem finansowym: gdy moja firma dostanie kredyt, to bank ma mniej środków na kredyty dla innych firm.
Rynki pracy i kapitału powinny być tak zaprojektowane, aby czynniki produkcji płynęły od najmniej produktywnych firm, do tych najbardziej produktywnych. Co może w tym przeszkadzać? Na przykład, gdy państwo reguluje kiedy i jak firmy mogą zwalniać pracowników, gdy państwo wybiera firmy o preferencyjnym dostępie do kredytu, gdy państwo reguluje kto i co może eksportować, i tak dalej. Niestety to mogą być właśnie zjawiska związane z tym od czego zaczynaliśmy nasz esej: próby odgórnego projektowania działalności nie zawsze pomagają. Gdy weźmiemy pod uwagę, że trudno z nich zrezygnować, mogą pojawiać się nie trampoliny, lecz bariery.
Istnieją badania [9], pokazujące, że regulacje dotyczące zwolnień pracowników są istotną barierą dla rozwoju innowacyjnych firm w Europie. Paradoksalnie, firmy, które na tym tracą to te które chcą rosnąć, a nie te, które chcą się skurczyć. Firmy-gwiazdy, nie są po prostu w stanie znaleźć wystarczająco dużo pracowników.
[9] Oliver Coste oraz Yann Coatanlem, 2024, “Cost of Failure and Competitiveness in Disruptive Innovation” Institute for European Policymaking Policy Brief n.25
Łatwość zwalniania przez firmy wcale nie musi wiązać się z dużą niepewnością jutra u pracowników. Przykład daje tu Dania - kolebka innowacji oraz jeden ze światowych liderów jeśli chodzi o eksport dóbr i usług wysoko zaawansowanych technologicznie. Jeśli chodzi o zwolnienia, obniżki (i podwyżki) płac i realokację pracowników, firmy mają tutaj dużo swobody. Z drugiej strony, pracownicy mogą liczyć na szczodre zasiłki dla bezrobotnych, uwarunkowane aktywnym poszukiwaniem pracy, które sięgają nawet 80% poprzedniej pensji. To znaczy, że w wypadku zwolnienia pracownicy tracą jedynie 20% swoich dochodów. Mogą skupić się na szukaniu nowej pracy.[10] Jeśli chcemy tworzyć dużo nowych miejsc pracy, proces niszczenia musi być jak najmniej bolesny dla wszystkich jego stron.
[10] W Polsce, od 1 czerwca 2025 roku zasiłek dla bezrobotnych wynosi 1721,90 zł brutto miesięcznie przez pierwsze 90 dni i 1352,20 zł brutto miesięcznie przez kolejne dni. Pozostawiamy tę informację bez komentarza.
Przykład idzie z góry
Niezwykle istotnym komponentem produktywności jest zaufanie społeczne. Zaufanie społecznie niejako oliwi tryby gospodarki i ułatwia jej funkcjonowanie. Można więcej wytworzyć z tych samych pracowników i maszyn – innymi słowy można mieć więcej TFP. Bogata literatura dokumentuje, że firmy w krajach rozwijających się są duże mniejsze niż te w krajach rozwiniętych [11]. Bardzo wpływowe badanie[12] pokazuje, że ważnym czynnikiem leżącym u podstaw tej różnicy jest niższy poziom zaufania społecznego w krajach rozwijających się. Nawet jeśli przedsiębiorca ma świetny pomysł na biznes, to ma do dyspozycji co najwyżej 24 godziny w ciągu doby. Jeśli chce zwiększyć skalę działalności, musi delegować część obowiązków do innych pracowników. Jednak gdy obawia się, że podwładny ukradnie własność intelektualną, lub dokona transakcji z klientami poza oficjalnym obiegiem, nie jest skłonny do delegacji obowiązków. Stanowi to barierę dalszego rozwoju firmy. Normy społeczne dotyczące zaufania społecznego, etyki pracy i uczciwości tworzone są przez kulturę, sztukę, edukację oraz instytucje publiczne. Tutaj przykład idzie z góry.
[11] Klasyczna praca na ten temat to Chang-Tai Hsieh oraz Peter J. Klenow, “Misallocation and Manufacturing TFP in China and India”, The Quarterly Journal of Economics, Volume 124, Issue 4, November 2009, Pages 1403–1448
[12] Nicholas Bloom, Raffaella Sadun, John Van Reenen, “The Organization of Firms Across Countries”, The Quarterly Journal of Economics, Volume 127, Issue 4, November 2012, Pages 1663–1705, https://doi.org/10.1093/qje/qje029
Czasem wystarczą mocne normy społeczne, ale zwykle konieczny jest też sprawny system prawny i administracyjny, zwłaszcza gdy dochodzi do sporów pomiędzy dużymi firmami. Nie będzie więc stwierdzeniem specjalnie odkrywczym, że z podwyżką produktywności mamy też do czynienia gdy umacnia się system prawny, co pozwala wchodzić w długoterminowe kontrakty bez obawy przed zmianą przepisów czy utratą własności nad owocami przedsięwzięć. Gdy inwestorzy boją się, że ich roszczenia nie będą respektowane w przyszłości, nie są skłonni pożyczać środków na rozwój firm, bez względu na to jak innowacyjne przedsięwzięcia zgłaszają się po kapitał. Żeby nie być gołosłownym, przywołajmy niedawne badanie z Włoch, w którym autorzy szacują, że nieprzejrzyste prawo kosztuje ten kraj 5% PKB.[13] Właśnie dlatego, że obniża inwestycje, tworzy niepewność odstraszającą od innowacji i zniechęca do przedsiębiorczości.
Quo vadis, Polsko?
Produktywność jest wynikiem interakcji tysięcy drobnych elementów, które dopiero jako całość pokazują wpływ na firmę, gospodarkę pojedynczego kraju i gospodarkę globalną. W ostatecznej rozgrywce (oraz w aspiracjach) liczy się po pierwsze to, ile dochodu narodowego na mieszkańca udało się wytworzyć, a nie w jak wyrafinowany technologicznie sposób. Po drugie, czy da się ten dochód podnosić. Ani w pierwszym, ani w drugim przypadku tworzenie własnej technologii rozumianej wąsko lub też odgórnie planowane inwestycje nie muszą być kluczowe. Nawet więcej: ani inwestycje, ani technologia nie gwarantują sukcesu, gdy nie ma pozostałych elementów stojących za produktywnością.
Oczywiście, lepiej mieć Biontech, OpenAI, czy Google niż ich nie mieć. Jednak tworzenie innowacji na światowej granicy technologicznej wymaga dużych zasobów kapitału ludzkiego zarówno w akademii jak i sektorze publicznym, infrastruktury naukowo technicznej, akceptacji dla podejmowania ryzyka przez organy państwowe oraz pożyczkodawców, którzy mogą pozwolić sobie na przepalanie kapitału ze świadomością, że na 100 finansowanych projektów 99 upadnie, ale ten jeden przetrwa i będzie nazywał się np. Spotify. Wypracowanie tych umiejętności wymaga czasu i, o czym większość zapomina, zmian kulturowych.
Natomiast, jeśli chodzi o Polskę w najbliższej dekadzie, to nisko wiszące owoce wzrostu dobrobytu leżą naszym zdaniem gdzie indziej: w budowaniu kultury pracy z naciskiem na lepsze praktyki menedżerskie (podpatrywane u zagranicznych firm), inwestycje w wykształcenie pracowników zarówno pod kątem ilościowym jak i postaw społecznych, oraz efektywnym państwie prawa o stabilnych i przejrzystych regulacjach. O resztę zadbają same firmy. Podpatrzą, zainspirują się, coś poprawią, coś dołożą, wyjdzie nowy produkt, czy usługa. Wzrośnie dobrobyt. Projektowanie rozwoju w postaci gotowych inwestycji, sektorów czy technologii będzie zawsze tylko dodatkiem, który BYĆ MOŻE coś doda. Pamiętajmy, że w zakresie wiary w skutki planowania rozwoju widzimy selektywnie tylko te kraje, którym się udało. Inni nie próbowali? Oczywiście, że próbowali, ale im się nie udało i nikt już nawet o tym nie pamięta.
dr Marcin Mazurek
